Na akụkọ ihe mere eme nke ndụ na mbara ala anyị, ọ dịghị onye tara ahụhụ dị ka anụmanụ. Ihe na-eme anụmanụ ndị a na-azụ n'ụlọ ọrụ mmepụta ihe bụ ikekwe mpụ kasị njọ n'akụkọ ihe mere eme. Ụzọ ọganihu mmadụ na-ejupụta na ozu nke anụ nwụrụ anwụ.
Ọbụna ndị nna nna anyị dị anya site na Nkume Age, bụ ndị dịrị ndụ ọtụtụ iri puku afọ gara aga, bụ ndị kpatara ọtụtụ ọdachi gburugburu ebe obibi. Mgbe mmadụ mbụ rutere Australia ihe dị ka afọ 45 gara aga, n'oge na-adịghị anya, ha chụpụrụ 000% nke nnukwu anụmanụ ndị bi na ya ruo na njedebe nke ikpochapụ. Nke a bụ mmetụta izizi Homo sapiens nwere na gburugburu ụwa - ọ bụghị nke ikpeazụ.
Ihe dị ka afọ 15 gara aga, ụmụ mmadụ na-achị America, na-ehichapụ ihe dịka 000% nke nnukwu anụ mamma na usoro a. Ọtụtụ ụdị ndị ọzọ apụọla n'anya n'Africa, Eurasia, na ọtụtụ àgwàetiti ndị dị n'ụsọ oké osimiri ha. Ihe akaebe nke ihe ochie sitere na mba niile na-akọ otu akụkọ dị mwute.
Akụkọ banyere mmepe nke ndụ n'ụwa dị ka ọdachi n'ọtụtụ ebe. Ọ na-emepe site na ihe nkiri na-egosi ọgaranya dị iche iche nke nnukwu anụmanụ, na-enweghị mmetụta nke Homo Sapiens. N'ọnọdụ nke abụọ, ndị mmadụ na-apụta, dị ka ọ pụtara site na ọkpụkpụ petrified, ube na ọkụ. Ihe ngosi nke atọ na-esote ozugbo, bụ nke ụmụ mmadụ na-eme n'etiti etiti na ihe ka ọtụtụ n'ime anụmanụ buru ibu, tinyere ọtụtụ ndị dị nta, apụọla n'anya.
N'ozuzu, ndị mmadụ bibiri ihe dị ka 50% nke nnukwu anụ mammals na mbara ala ọbụna tupu ha akụ ubi ọka wit mbụ, mepụta ngwá ọrụ ígwè mbụ nke ọrụ, dee ederede mbụ ma tinye mkpụrụ ego mbụ.
Ihe ọzọ dị ịrịba ama na mmekọrịta mmadụ na anụmanụ bụ mgbanwe ọrụ ugbo: usoro anyị si gbanwee site na ndị na-achụ nta anụ ọhịa gaa na ndị ọrụ ugbo bi n'ebe obibi na-adịgide adịgide. N'ihi ya, ụdị ndụ ọhụrụ zuru oke pụtara n'ụwa: anụ ụlọ. Na mbụ, nke a nwere ike iyi ka ọ bụ obere mgbanwe, ebe ụmụ mmadụ jisiri ike na-azụta ihe na-erughị 20 ụdị anụ mammals na nnụnụ ma e jiri ya tụnyere ọtụtụ puku kwuru puku ndị fọdụrụ "anụ". Otú ọ dị, ka ọtụtụ narị afọ gafeworo, ụdị ndụ ọhụrụ a bịara na-ewu ewu karị.
Taa, ihe karịrị 90% nke nnukwu anụmanụ niile bụ anụ ụlọ ("nnukwu" - ya bụ, anụmanụ na-atụ ma ọ dịkarịa ala kilogram ole na ole). Were ọkụkọ dị ka ihe atụ. Puku afọ iri gara aga, ọ bụ nnụnụ na-adịghị ahụkebe nke ebe obibi ya bụ naanị obere niche na South Asia. Taa, ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ kọntinent na agwaetiti ọ bụla, ma e wezụga Antarctica, bụ ebe obibi nke ọtụtụ ijeri ọkụkọ. Ọkụkọ anụ ụlọ bụ ikekwe nnụnụ a na-ahụkarị na mbara ala anyị.
Ọ bụrụ na a na-atụle ihe ịga nke ọma nke ụdị dị iche iche site na ọnụ ọgụgụ ndị mmadụ, ọkụkọ, ehi na ezì ga-abụ ndị ndú na-enweghị mgbagha. Ewoo, ụdị anụ ụlọ na-akwụ ụgwọ maka ihe ịga nke ọma mkpokọta ha na-enwetụbeghị ụdị ya na nhụjuanya nke onye ọ bụla na-enwetụbeghị ụdị ya. Ala-eze anụmanụ amawo ọtụtụ ụdị mgbu na nhụjuanya n'ime ọtụtụ nde afọ gara aga. N'agbanyeghị mgbanwe nke ọrụ ugbo mere ka ụdị nhụjuanya ọhụrụ na-akawanye njọ ka oge na-aga.
N'ileghachi anya na mbụ, ọ nwere ike ịdị ka anụ ụlọ na-ebi ndụ nke ọma karịa ndị ikwu na ndị nna ochie ha. Anụ ọhịa na-eji ụbọchị ha achọ nri, mmiri na ebe obibi, ọdụm, anụ ọhịa, idei mmiri na oke ọkọchị na-eyi ndụ ha egwu mgbe niile. Anụ ụlọ, n'ụzọ megidere nke ahụ, na-ahụ maka nlekọta na nchekwa mmadụ gbara ya gburugburu. Ndị mmadụ na-enye anụ ụlọ nri, mmiri na ebe obibi, na-agwọ ọrịa ha ma chebe ha pụọ na ndị na-eri anụ na ọdachi ndị na-emere onwe ha.
N’eziokwu, ọtụtụ ehi na ụmụ ehi na-ejedebe n’ebe a na-egbu anụ n’oge na-adịghị anya. Ma nke a ọ̀ na-eme ka ọdịnihu ha dị njọ karịa nke anụ ọhịa? Ọ̀ di nma ka ọdum ripia ya kari ka madu b͕u? Ezé agụ iyi hà dị obiọma karịa agụba ígwè?
Ma ihe na-eme ka ịdị adị nke anụ ụlọ na-ewute karịsịa abụghị otú ha si anwụ anwụ, kama, nke ka nke, otú ha si ebi ndụ. Ihe abụọ na-asọrịta mpi emewo ka ọnọdụ ibi ndụ nke anụmanụ ugbo: n'otu akụkụ, ndị mmadụ na-achọ anụ, mmiri ara ehi, àkwá, akpụkpọ ahụ, na ike anụmanụ; N'aka nke ọzọ, ụmụ mmadụ ga-ahụrịrị na ha ga-adị ndụ ogologo oge na ịmụ nwa.
Na tiori, nke a kwesịrị ichebe ụmụ anụmanụ site na oke obi ọjọọ. Ọ bụrụ na onye ọrụ ugbo na-agba ehi ya mmiri na-enyeghị nri na mmiri, mmiri ara ehi ga-ebelata, ehi ga-anwụ ngwa ngwa. Mana, n'ụzọ dị mwute, ndị mmadụ nwere ike ịkpata nnukwu ahụhụ na-akpa anụ ọhịa n'ụzọ ndị ọzọ, ọbụna na-ahụ na ha ga-adị ndụ na mmepụta.
Ihe kpatara nsogbu a bụ na anụ ụlọ ketara n'aka ndị nna nna ha ọtụtụ mkpa anụ ahụ, nke mmetụta uche na nke ọha mmadụ nke a na-enweghị ike igboro n'ugbo. Ndị ọrụ ugbo na-elegharakarị mkpa ndị a anya: ha na-agbachi ụmụ anụmanụ n’ime obere ngịga, na-egbutu mpi na ọdụ ha, na-ekewapụ ndị nne na ụmụ ha. Ụmụ anụmanụ na-ata ahụhụ nke ukwuu, mana a na-amanye ha ịnọgide na-adị ndụ ma mụta nwa n'ọnọdụ ndị dị otú ahụ.
Ma ọ bụ na mkpa ndị a na-ejughị afọ emegideghị ụkpụrụ ndị bụ isi nke evolushọn Darwin? Ozizi evolushọn na-ekwu na mmuo na ume niile sitere na mmasị nke nlanarị na ịmụpụta. Ọ bụrụ otú ahụ, ịmụmụ anụmanụ na-aga n’ihu adịghị egosi na e gbochiri mkpa ha nile n’ezie? Kedu otu ehi ga-esi nwee "mkpa" nke na-adịghị mkpa n'ezie maka nlanarị na ịmụ nwa?
Ọ bụ ezie na mmuo na agbamume niile malitere iji zute nrụgide evolushọn nke ịlanarị na mmeputakwa. Otú ọ dị, mgbe e wepụrụ nrụgide a, mmuo na mkpali ọ kpụrụ adịghị apụ apụ ozugbo. Ọbụlagodi na ha anaghịzi etinye aka na nlanarị na ịmụ nwa, ha na-aga n'ihu na-akpụzi ahụmịhe anụ ahụ nke anụ ahụ.
Mkpa anụ ahụ, nke mmetụta uche, na ọha mmadụ nke ehi, nkịta, na ụmụ mmadụ nke oge a adịghị egosipụta ọnọdụ ha ugbu a, kama ọ bụ nrụgide evolushọn nke ndị nna nna ha chere ihu n'ọtụtụ iri puku afọ gara aga. Gịnị mere ndị mmadụ ji hụ sweets n'anya nke ukwuu? Ọ bụghị n'ihi na na mmalite narị afọ nke 70 anyị ga-eri ice cream na chocolate iji dị ndụ, ma n'ihi na mgbe ndị nna nna anyị Nkume Nkume zutere ụtọ, mkpụrụ osisi chara acha, ọ bụ ihe ezi uche dị na ya iri nri dị ka o kwere mee, ozugbo enwere ike. Gịnị mere ndị na-eto eto ji na-akpa àgwà n'echeghị echiche, na-alụ ọgụ na-eme ihe ike ma na-abanye na saịtị ịntanetị nzuzo? N'ihi na ha na-erube isi n'iwu mkpụrụ ndụ ihe nketa oge ochie. 000 afọ gara aga, nwa okorobịa na-achụ nta nke tinyere ndụ ya n'ihe ize ndụ na-achụso mammoth ga-aka ndị niile na-asọmpi ya ma nweta aka nke ịma mma obodo - na mkpụrụ ndụ ihe nketa ya bufeere anyị.
Kpọmkwem otu echiche evolushọn ahụ na-akpụzi ndụ nke ehi na nwa ehi n'ugbo ụlọ nrụpụta anyị. Ndị nna ochie ha bụ anụmanụ na-elekọta mmadụ. Iji dịrị ndụ na ịmụpụta nwa, ha kwesịrị ịkparịta ụka nke ọma n'etiti ibe ha, na-arụkọ ọrụ na asọmpi.
Dị ka ụmụ anụmanụ niile na-elekọta mmadụ, anụ ọhịa nwetara nkà mmekọrịta dị mkpa site na egwuregwu. Nkịta, nwa nwa, nwa ehi na ụmụaka na-enwe mmasị igwu egwu n'ihi na evolushọn kụnyewo ọchịchọ a n'ime ha. N'ime ọhịa, ụmụ anụmanụ kwesịrị igwu egwu-ọ bụrụ na ha emeghị ya, ha agaghị amụta nkà mmekọrịta dị mkpa maka ịlanarị na ịmụ nwa. N'otu aka ahụ, evolushọn enyela ụmụ nkịta, nwa nwamba, ụmụ ehi, na ụmụaka nwee ọchịchọ na-enweghị atụ ịbịaru nne ha nso.
Gịnị na-eme ugbu a mgbe ndị ọrụ ugbo napụrụ nwa ehi n’aka nne ya, tinye ya n’obere ọnụ ụlọ, gbaa ọgwụ mgbochi ọrịa dị iche iche, nye ya nri na mmiri, mgbe ahụ, mgbe nwa ehi ahụ ghọrọ ehi toro eto, jiri aka rụọ ya? Site n'echiche ebumnobi, nwa ehi a adịkwaghị mkpa agbụ nne ma ọ bụ nwunye iji dị ndụ ma mụta nwa. Ndị mmadụ na-egbo mkpa anụ ahụ niile. Ma site n'echiche nke onwe, nwa ehi ahụ ka nwere ọchịchọ siri ike ịnọnyere nne ya ma soro ụmụ ehi ndị ọzọ na-egwu egwu. Ọ bụrụ na agụụ ndị a ejughị afọ, nwa ehi na-ata ahụhụ nke ukwuu.
Nke a bụ ihe mmụta bụ isi nke akparamaagwa evolushọn: mkpa nke e hiwere ọtụtụ puku ọgbọ gara aga ka na-aga n'ihu n'onwe ya, ọ bụrụgodị na ọ dịghịzi mkpa ịdị ndụ na ịmụpụta ya ugbu a. N'ụzọ dị mwute, mgbanwe ọrụ ugbo enyela ndị mmadụ ohere iji hụ na ịdị ndụ na mmepụta anụ ụlọ, na-eleghara mkpa nke onwe ha anya. N’ihi ya, anụ ụlọ bụ anụmanụ kacha nwee ihe ịga nke ọma, mana n’otu oge ahụ, anụmanụ kacha nwee nhụsianya nke dị adị.
N'ime narị afọ ole na ole gara aga, dị ka ọrụ ugbo ọdịnala na-enye ohere maka ọrụ ugbo nke ụlọ ọrụ mmepụta ihe, ọnọdụ ahụ na-akawanye njọ. N’obodo ndị dị ka Ijipt oge ochie, Alaeze Ukwu Rom, ma ọ bụ China mgbe ochie, ndị mmadụ nwere nnọọ ntakịrị ihe ọmụma banyere biochemistry, mkpụrụ ndụ ihe nketa, anụmanụ, na ọrịa na-efe efe—ya mere ikike ime ihe ha nwere kpaara ókè. N'ime ime obodo mgbe ochie, ọkụkọ na-agba ọsọ na-agba gburugburu mbara ala, na-akụ mkpụrụ na ikpuru n'obo mkpofu, ma wuo akwụ́ n'ọba. Ọ bụrụ na onye ọrụ ugbo na-achọsi ike nwara igbachi ọkụkọ 1000 n'ime ụlọ ọkụkọ juru ebe niile, ọrịa nnụnụ na-egbu egbu nwere ike ịmalite, na-ehichapụ ọkụkọ niile, yana ọtụtụ ndị obodo. Ọ nweghị onye ụkọchukwu, onye shaman ma ọ bụ onye dibịa bekee nwere ike igbochi nke a. Ma ozugbo sayensị nke ọgbara ọhụrụ achọpụtala ihe nzuzo nke ụdị nnụnụ, nje virus na ọgwụ nje, ndị mmadụ malitere ikpughe anụmanụ na ọnọdụ ndụ dị oke egwu. Site n'enyemaka nke ịgba ọgwụ mgbochi ọrịa, ọgwụ, hormones, pesticides, Central ikuku oyi usoro na akpaka feeders, ọ ga-ekwe omume ugbu a ịtụ iri puku kwuru iri puku ọkụkọ n'ime obere ọkụkọ coops na-emepụta anụ na àkwá na-enwetụbeghị ụdị arụmọrụ.
Ọdịnihu nke ụmụ anụmanụ na ntọala ụlọ ọrụ dị otú ahụ aghọwo otu n'ime okwu ụkpụrụ omume kachasị mkpa n'oge anyị. Ugbu a, ọtụtụ anụmanụ buru ibu na-ebi n'ugbo ụlọ ọrụ mmepụta ihe. Anyị na-eche na ọ bụ ọdụm, enyí, whale na penguin na anụmanụ ndị ọzọ na-adịghị ahụkebe bi na mbara ala anyị. O nwere ike ịdị ka otu ahụ mgbe i lechara National Geographic, ihe nkiri Disney na akụkọ ụmụaka, mana nke bụ eziokwu adịghị otú ahụ. Enwere ọdụm 40 na ihe dị ka 000 ijeri ezi anụ ụlọ n'ụwa; 1 enyí na 500 ijeri anụ ụlọ; 000 nde penguins na 1,5 ijeri ọkụkọ.
Ọ bụ ya mere ajụjụ omume bụ isi bụ ọnọdụ maka ịdị adị nke anụmanụ ugbo. Ọ na-emetụta ọtụtụ n'ime ihe ndị bụ isi e kere eke nke Ụwa: iri puku ijeri ihe ndị dị ndụ, nke ọ bụla nwere mgbagwoju anya n'ime ụwa nke sensations na mmetụta uche, ma ndị dị ndụ na-anwụ anwụ na ụlọ ọrụ mmepụta akara.
Sayensị anụmanụ keere òkè jọgburu onwe ya na ọdachi a. Ndị ọkà mmụta sayensị na-eji ihe ọmụma ya na-eto eto banyere anụmanụ tumadi iji jikwaa ndụ ha nke ọma na ọrụ ụlọ ọrụ mmadụ. Otú ọ dị, a makwaara site n'otu nnyocha ndị a na anụmanụ ndị na-arụ ọrụ ugbo bụ ihe a na-apụghị ịgbagha agbagha nke nwere mmetụta dị mgbagwoju anya na mmekọrịta ọha na eze dị mgbagwoju anya na usoro uche dị mgbagwoju anya. Ha nwere ike ghara ịma ihe dị ka anyị, ma ha maara n'ezie ihe mgbu, egwu na owu ọmụma. Ha nwekwara ike ịta ahụhụ, ha nwekwara ike inwe obi ụtọ.
Oge eruola iji chesie echiche ike banyere nke a. Ike mmadụ na-aga n'ihu na-eto eto, ike anyị nwere imerụ anụmanụ ndị ọzọ ma ọ bụ rite uru na ya na-eto. Ruo ijeri afọ 4, ndụ n'ụwa ejirila nhọrọ okike na-achịkwa. Ugbu a, a na-achịkwa ya site n'ebumnobi mmadụ. Mana anyị agaghị echefu na n'imeziwanye ụwa, anyị ga-eburu n'uche ọdịmma nke ihe niile dị ndụ, ọ bụghị naanị Homo sapiens.