Otu n'ime ndị kasị ochie mara mkpụrụ ndụ ihe nketa ọdịiche dị n'etiti ụmụ mmadụ na chimpanzees nwere ike nyeere hominids oge ochie, na ugbu a ụmụ mmadụ nke oge a, ịga nke ọma n'ebe dị anya. Iji ghọta ka mmụgharị ahụ si arụ ọrụ, ndị ọkà mmụta sayensị nyochara mọzụlụ ụmụ oke ndị e megharịrị site na mkpụrụ ndụ ihe nketa ka ha buru ngbanwe ahụ. N'ime òké nwere ngbanwe, ọkwa oxygen na-abawanye ruo uru ahụ na-arụ ọrụ, na-abawanye ntachi obi ma na-ebelata ike ọgwụgwụ akwara. Ndị nchọpụta ahụ na-atụ aro na ngbanwe ahụ nwere ike ịrụ ọrụ n'otu aka ahụ n'ime mmadụ.
Ọtụtụ mmegharị ahụ nke anụ ahụ enyerela aka mee ka ụmụ mmadụ gbasie ike n'ọsọ dị anya: mgbanwe nke ogologo ụkwụ, ikike ịsacha, na mfu nke ajị anụ emewo ka ha nwekwuo ntachi obi. Ndị nchọpụta ahụ kwenyere na ha “achọtawo ihe ndabere mkpụrụ ndụ nke mbụ maka mgbanwe ndị a na-adịghị ahụkebe n'ime ụmụ mmadụ,” ka onye nchọpụta ahụike na onye na-ede akwụkwọ bụ́ Ajit Warki na-ekwu.
Mkpụrụ ndụ CMP-Neu5 Ac Hydroxylase (CMAH maka mkpụmkpụ) gbanwere n'ime ndị nna nna anyị ihe dị ka nde afọ abụọ ma ọ bụ atọ gara aga mgbe ndị hominids malitere ịpụ n'ọhịa ịzụ nri na ịchụ nta na nnukwu savannah. Nke a bụ otu n'ime ndịiche mkpụrụ ndụ ihe nketa mbụ anyị maara gbasara ụmụ mmadụ na chimpanzee nke oge a. N'ime afọ 20 gara aga, Varki na ndị otu nyocha ya achọpụtala ọtụtụ mkpụrụ ndụ ihe nketa metụtara ịgba ọsọ. Mana CMAH bụ mkpụrụ ndụ nke mbụ na-egosi ọrụ ewepụtara na ikike ọhụrụ.
Otú ọ dị, ọ bụghị ndị nchọpụta nile kwenyesiri ike na ọrụ nke mkpụrụ ndụ ihe nketa na evolushọn mmadụ. Ọkà mmụta ihe ndị dị ndụ Ted Garland, bụ ọkachamara na physiology evolushọn na UC Riverside, na-adọ aka ná ntị na njikọ ahụ ka bụ "ntụgharị uche" n'oge a.
"Enwere m obi abụọ banyere akụkụ mmadụ, ma enweghị m obi abụọ na ọ na-eme ihe maka uru ahụ," ka Garland na-ekwu.
Ọkà mmụta ihe ndị dị ndụ na-ekwere na nanị ileba anya n'usoro oge mgbe mmụpụta a bilitere ezughị iji kwuo na mkpụrụ ndụ ihe nketa a rụrụ ọrụ dị mkpa na mmalite nke ịgba ọsọ.
Mgbanwe CMAH na-arụ ọrụ site n'ịgbanwe elu nke sel ndị mejupụtara ahụ mmadụ.
Varki na-ekwu, "Mkpụrụ ndụ ọ bụla dị n'ahụ kpuchiri kpamkpam n'ime oke ọhịa shuga."
CMAH na-emetụta elu a site na itinye sialic acid. N'ihi ngbanwe a, ụmụ mmadụ nwere naanị otu ụdị sialic acid n'ime oke ohia nke sel ha. Ọtụtụ anụmanụ ndị ọzọ, gụnyere chimpanzees, nwere ụdị acid abụọ. Ọmụmụ ihe a na-egosi na mgbanwe a na acid dị n'elu mkpụrụ ndụ na-emetụta otú oxygen si ebuga mkpụrụ ndụ akwara dị n'ime ahụ.
Garland chere na anyị enweghị ike iche na mmụgharị a dị mkpa maka ụmụ mmadụ ịmalite na ndị ọgba ọsọ dị anya. N'uche ya, ọ bụrụgodị na mmụgharị a emeghị, mgbanwe ụfọdụ ọzọ mere. Iji gosi njikọ dị n'etiti CMAH na evolushọn mmadụ, ndị nchọpụta kwesịrị ileba anya na ike nke anụmanụ ndị ọzọ. Ịghọta otú ahụ anyị si ejikọta na mmega ahụ nwere ike ọ bụghị nanị na-enyere anyị aka ịza ajụjụ banyere oge gara aga, kamakwa ịchọta ụzọ ọhụrụ iji meziwanye ahụike anyị n'ọdịnihu. Enwere ike igbochi ọtụtụ ọrịa dịka ọrịa shuga na ọrịa obi site na mmega ahụ.
Iji mee ka obi na arịa ọbara gị na-arụ ọrụ, American Heart Association na-atụ aro ka ị rụọ ọrụ 30 na-agafeghị oke kwa ụbọchị. Mana ọ bụrụ na ị na-enwe mmetụta nke mmụọ ma chọọ ịnwale oke anụ ahụ gị, mara na bayoloji dị n'akụkụ gị.