A na-eme ọmụmụ ihe omume na ethology na ndabere nke usoro nhazi-ike. Akụkụ kachasị mkpa nke ethology bụ:
- morphology nke omume - nkọwa na nyocha nke ihe omume (poses na mmegharị);
- nyocha ọrụ - nyocha nke mpụga na nke ime ihe omume;
- ntụnyere ọmụmụ - evolushọn mkpụrụ ndụ ihe nketa analysis of omume [Deryagina, Butovskaya, 1992, p. 6].
N'ime usoro nke usoro usoro, a na-akọwa omume dị ka usoro nke ihe jikọrọ ọnụ nke na-enye nzaghachi kachasị mma nke anụ ahụ mgbe ị na-emekọrịta ihe na gburugburu ebe obibi; ọ bụ usoro na-eme n'ime oge ụfọdụ [Deryagina, Butovskaya 1992, p.7]. The components nke usoro bụ «mpụga» moto mmeghachi omume nke ahụ na-eme na nzaghachi mgbanwe na gburugburu ebe obibi. Ihe nyocha nke ethological bụ ma ụdị omume mmuo na ndị metụtara usoro mmụta ogologo oge (ọdịnala ọha mmadụ, ọrụ ngwá ọrụ, ụdị nkwurịta okwu na-abụghị omenala).
Nyocha nke omume ọgbara ọhụrụ dabere na ụkpụrụ ndị a: 1) ndị isi; 2) dynamism; 3) ọnụọgụ ego; 4) usoro usoro, na-eburu n'uche na ụdị omume na-ejikọta ọnụ.
A haziri omume n'usoro n'usoro (Tinbergen, 1942). Ya mere, na usoro nke omume, a na-ekewa ọkwa dị iche iche nke njikọta:
- elementrị moto eme;
- ọnọdụ na ije;
- usoro nke posture na mmegharị njikọ njikọ;
- ensembles nọchiri anya mgbagwoju nke agbụ ihe;
- ngalaba na-arụ ọrụ bụ ogige nke ensembles jikọtara ya na otu ụdị ọrụ [Panov, 1978].
Ihe dị n'etiti usoro omume bụ mmekọrịta n'usoro nke akụkụ ya iji nweta ihe mgbaru ọsọ kachasị. A na-enye mmekọrịta ahụ site na agbụ nke mgbanwe n'etiti ihe ndị dị na ya ma nwee ike iwere ya dị ka usoro ethological kpọmkwem maka ịrụ ọrụ nke usoro a [Deryagina, Butovskaya, 1992, p. itoolu].
Echiche na ụzọ ndị bụ isi nke ethology mmadụ na-agbaziri site na ethology anụmanụ, ma a na-emegharị ha iji gosipụta ọnọdụ pụrụ iche nke mmadụ n'etiti ndị ọzọ so na anụ ọhịa. Akụkụ dị mkpa nke ethology, n'ụzọ dị iche na anthropology omenala, bụ iji ụzọ nke nlele anya na-abụghị ndị na-eso ya (ọ bụ ezie na a na-ejikwa ụzọ nke nlele anya). A na-ahazi ihe nleba anya n'ụzọ na onye na-ahụ anya adịghị enyo banyere ya, ma ọ bụ na-enweghị echiche banyere nzube nke nleba anya. Ihe ọdịnala a na-amụ nke ndị ọkà mmụta ethologists bụ omume dị n'ime mmadụ dị ka ụdị. Usoro ọmụmụ mmadụ na-etinye uche pụrụ iche na nyocha nke ngosipụta eluigwe na ala nke omume na-abụghị okwu. Akụkụ nke abụọ nke nyocha bụ nyocha nke ụdị omume mmekọrịta mmadụ na ibe ya (mkpasu iwe, obi ụtọ, ọchịchị mmadụ, omume nne na nna).
Ajụjụ na-adọrọ mmasị bụ banyere ókèala nke onye na mgbanwe omenala nke omume. Enwere ike ịme nyocha omume na ụlọ nyocha. Ma na nke a, nke ka nke, anyị na-ekwu banyere etinyere ethology (iji usoro ethological na psychiatry, na psychotherapy, ma ọ bụ maka nnwale nnwale nke a kpọmkwem hypothesis). [Samokhvalov et al., 1990; Cashdan, 1998; Grummer et al, 1998.
Ọ bụrụ na mbụ mmadụ ethology lekwasịrị anya na ajụjụ banyere otú na ruo n'ókè nke omume mmadụ na omume na-emere, nke mere ka mmegide nke phylogenetic adaptations na usoro nke onye mmụta, ugbu a, a na-akwụ ụgwọ anya na-amụ banyere omume ụkpụrụ na omenala dị iche iche (na. subcultures), nyocha nke usoro guzobe omume na usoro nke onye mmepe. Ya mere, n'oge ugbu a, sayensị a na-amụ ọ bụghị nanị omume nke nwere mmalite phylogenetic, kamakwa na-echebara otú omume eluigwe na ala nwere ike isi gbanwee n'ime omenala. Ọnọdụ ikpeazụ nyere aka n'ịzụlite mmekọrịta chiri anya n'etiti ndị ọkà mmụta ihe ọmụmụ na ndị ọkọ akụkọ ihe mere eme nka, ndị na-ese ụkpụrụ ụlọ, ndị ọkọ akụkọ ihe mere eme, ndị ọkà mmụta mmekọrịta ọha na eze na ndị ọkà n'akparamàgwà mmadụ. N'ihi nkwado dị otú ahụ, egosiwo na enwere ike nweta data ethological pụrụ iche site na nyocha nke ọma nke ihe akụkọ ihe mere eme: akụkọ ihe mere eme, akụkọ ihe mere eme, akụkọ ihe mere eme, akwụkwọ akụkọ, akwụkwọ akụkọ, eserese, ihe osise, na ihe ndị ọzọ nkà [Eibl-Eibesfeldt, 1989 ; Dunbar et al, 1; Dunbar na Spoors 1995.
Ọkwa nke mgbagwoju anya ọha mmadụ
N'ihe gbasara usoro ọmụmụ ọgbara ọhụrụ, a na-ewere ya dị ka ihe doro anya na omume nke ndị mmadụ n'otu n'otu na anụmanụ na-elekọta mmadụ na ụmụ mmadụ na-adabere n'ụzọ dị ukwuu na ọnọdụ ọha mmadụ (Hinde, 1990). Mmetụta ọha mmadụ dị mgbagwoju anya. Ya mere, R. Hinde [Hinde, 1987] tụrụ aro ka ewepụta ọkwa dị iche iche nke mgbagwoju anya ọha. Na mgbakwunye na onye ọ bụla, a na-ahụ ọkwa nke mmekọrịta mmadụ na ibe ya, mmekọrịta, ọkwa nke otu na ọkwa nke ọha mmadụ. Ọkwa niile nwere mmetụta dị n'otu n'otu ma na-etolite n'okpuru mmetụta mgbe niile nke gburugburu anụ ahụ na omenala. Okwesiri ighota nke oma na usoro omume nke omume n'ogo ndi mmadu di mgbagwoju anya enweghi ike ibelata na nchikota ihe ngosi nke omume na nzuko di ala [Hinde, 1987]. Achọrọ echiche ọzọ dị iche iche iji kọwaa ihe omume na ọkwa ọ bụla. Ya mere, a na-enyocha mkparịta ụka ike n'etiti ụmụnne n'ihe gbasara mkpali ozugbo na-akpata omume a, ebe enwere ike ilele mmekọrịta ike nke mmekọrịta dị n'etiti ụmụnne site n'echiche nke "asọmpi ụmụnne".
A na-ewere omume nke onye n'ime usoro nke usoro a dị ka ihe si na ya na ndị òtù ndị ọzọ na-emekọrịta ihe. A na-eche na onye ọ bụla n'ime ndị na-emekọrịta ihe nwere ụfọdụ echiche banyere omume omume nke onye mmekọ na ọnọdụ a. Onye ọ bụla na-enweta ihe nnọchianya ndị dị mkpa na ndabere ahụmahụ mbụ nke nkwurịta okwu na ndị nnọchiteanya ndị ọzọ nke ụdị ya. Mmekọrịta nke ndị mmadụ abụọ na-amaghị nke ọma, bụ ndị na-emegiderịta onwe ha n'okike, na-ejikarị naanị usoro ngosi. Nkwurịta okwu dị otú ahụ zuru ezu maka otu n'ime ndị mmekọ iji kweta mmeri ma gosipụta nrubeisi. Ọ bụrụ na ndị mmadụ n'otu n'otu na-emekọrịta ihe ọtụtụ oge, mgbe ahụ, ụfọdụ mmekọrịta na-ebilite n'etiti ha, nke a na-eme megide ndabere nke kọntaktị ọha na eze. Gburugburu ebe obibi maka mmadụ ma anụmanụ bụ ụdị shei nke gbara ndị mmadụ n'otu n'otu gburugburu ma gbanwee mmetụta nke gburugburu ebe obibi na ha. Enwere ike ịhụ mmekọrịta mmadụ na ibe ya dị ka mgbanwe zuru ụwa ọnụ na gburugburu ebe obibi. Ka mgbagwoju anya ma na-agbanwe agbanwe na-elekọta mmadụ, ka ọrụ ọ na-arụ na-echebe ndị mmadụ n'otu n'otu n'otu ụdị. Plasticity nke ọgbakọ mmekọrịta mmadụ na ibe ya nwere ike bụrụ mmegharị nke ndị nna nna anyị na chimpanzees na bonobos, nke nyere ihe mbụ achọrọ maka hominization [Butovskaya na Fainberg, 1993].
Nsogbu kachasị mkpa nke ethology nke oge a bụ nchọta ihe kpatara na-ahazi usoro mmekọrịta mmadụ na anụmanụ na ụmụ mmadụ mgbe niile, na ọtụtụ mgbe dịka ụkpụrụ nhazi. A na-ekwukarị ezigbo ọrụ nke echiche nke ịchịisi n'ịghọta isi ihe jikọrọ mmekọrịta ọha na eze na ọha mmadụ [Bernstein, 1981]. A na-akọwa netwọk mmekọrịta dị n'etiti ndị mmadụ n'otu n'otu na anụmanụ na ụmụ mmadụ n'ihe gbasara ikwu na mmekọrịta ọmụmụ, usoro nchịkwa, na nhọrọ onye ọ bụla. Ha nwere ike ịgbakọta (dịka ọmụmaatụ, ọkwá, ikwu na ibe, na mmekọrịta ọmụmụ), mana ha nwekwara ike ịdị adị n'adabereghị onwe ha (dịka ọmụmaatụ, netwọk mmekọrịta nke ndị ntorobịa na ezinụlọ na ụlọ akwụkwọ na ndị ọgbọ na ọha mmadụ nke oge a).
N'ezie, ekwesịrị iji nlezianya mee ihe ndị na-emekọ ihe kpọmkwem na nyocha ntụle nke omume ụmụ anụmanụ na ụmụ mmadụ, n'ihi na ọkwa niile nke mgbagwoju anya na-emetụta ibe ha. Ọtụtụ ụdị ọrụ mmadụ bụ nke akọwapụtara na ihe atụ na okike, nke enwere ike ịghọta naanị site n'inwe ihe ọmụma banyere ahụmịhe mmekọrịta mmadụ na ibe ya na njirimara nke usoro mmekọrịta ọha na eze nke ọha mmadụ [Eibl-Eibesfeldt, 1989]. na-elekọta mmadụ nzukọ bụ ịdị n'otu nke ụzọ maka-enyocha na-akọwa omume nke primates, gụnyere ụmụ mmadụ, nke na-eme ka o kwe omume iji ebumnobi na-enyocha ihe ndị bụ isi parameters nke myirịta na dị iche. Atụmatụ R. Hind na-enye ohere iji kpochapụ isi nghọtahie dị n'etiti ndị nnọchiteanya nke sayensị sayensị na mmekọrịta mmadụ na ibe ya banyere ohere nke nyocha ihe atụ nke omume mmadụ na anụmanụ na ịkọ amụma na ọkwa dị iche iche nke nhazi otu onye nwere ike ịchọ ezigbo myirịta.