Nnyocha e mere n'oge na-adịbeghị anya na-egosi na ụmụ anụmanụ adịghị ka ndị nzuzu dị ka ndị mmadụ chere - ha nwere ike ịghọta ọ bụghị naanị arịrịọ na iwu dị mfe, kamakwa na-ekwurịta okwu nke ọma, na-ekwupụta mmetụta na ọchịchọ nke onwe ha ...
N'ịnọ ọdụ n'ala, ihe dị iche iche na ngwá ọrụ gbara ya gburugburu, pygmy chimpanzee Kanzi na-eche echiche nwa oge, mgbe ahụ, ọkụ nghọta na-esi n'anya ya na-acha aja aja na-ekpo ọkụ, were mma n'aka ekpe ya malite ịkụnye yabasị ahụ n'ime iko ahụ. n'ihu ya. Ọ na-eme ihe niile ndị nyocha ahụ gwara ya ka o mee n’asụsụ Bekee, n’otu ụzọ ahụ nwatakịrị na-eme. Mgbe ahụ, a gwara enwe, sị: "Wụsa bọọlụ ahụ na nnu." O nwere ike ọ gaghị abụ nkà kachasị bara uru, mana Kanzi ghọtara aro ahụ wee malite ịfesa nnu na bọl osimiri mara mma nke dị n'azụ ya.
N'otu aka ahụ, enwe na-emezu ọtụtụ arịrịọ ndị ọzọ - site na "tinye ncha n'ime mmiri" ka ọ bụrụ "biko wepụ TV n'ebe a." Kanzi nwere nnukwu okwu - nke ikpeazụ gụchara okwu 384 - ma ọ bụghị okwu ndị a niile bụ naanị aha na ngwaa dị mfe dị ka "ihe egwuregwu ụmụaka" na "agba ọsọ". Ọ na-aghọtakwa okwu ndị na-eme nchọpụta na-akpọ "conceptual" - dịka ọmụmaatụ, preposition "site" na adverb "mgbe emechara", ọ na-amakwa ọdịiche dị n'etiti ụdị ụtọ asụsụ - dịka ọmụmaatụ, oge gara aga na ugbu a.
Kanzi enweghị ike ikwu okwu n'ụzọ nkịtị - n'agbanyeghị na o nwere oke olu, ọ na-enwe nsogbu iwepụta okwu. Ma mgbe ọ chọrọ ịgwa ndị ọkà mmụta sayensị ihe, ọ na-arụtụ aka nanị n’ụfọdụ n’ime ọtụtụ narị akara ndị mara mma ndị dị n’ibé ahụ e kechiri akwachi bụ́ ndị na-anọchi anya okwu ndị ọ mụtawororịị.
A na-akụziri Kanzi, 29, Bekee na Great Ape Trust Research Center na Des Moines, Iowa, USA. Na mgbakwunye na ya, 6 ọzọ nnukwu apes na-amụ na etiti, ọganihu ha na-eme ka anyị tụlee ihe niile anyị maara banyere anụmanụ na ọgụgụ isi ha.
Kanzi dị anya site na naanị ihe kpatara nke a. N'oge na-adịbeghị anya, ndị nchọpụta Canada sitere na Glendon College (Toronto) kwuru na ndị orangutan na-arụsi ọrụ ike iji mmegharị ahụ na-ekwurịta okwu na ndị ikwu ha, yana ndị mmadụ na-ekwurịta banyere ọchịchọ ha.
Otu ndị ọkà mmụta sayensị nke Dr. Anna Rasson duziri nyochara ihe ndekọ nke ndụ ndị orangutan na Indonesian Borneo n'ime afọ 20 gara aga, ha hụrụ nkọwa na-enweghị atụ banyere otú enwe ndị a si eji mmegharị ahụ eme ihe. Ya mere, dịka ọmụmaatụ, otu nwanyị aha ya bụ City weere osisi ma gosi mmadụ ibe ya ka ọ ga-esi kewaa aki oyibo - ya mere o kwuru na ya chọrọ iji mma gbawaa aki oyibo.
Ụmụ anụmanụ na-amalitekarị ime afọ ime mgbe mbọ mbụ iji guzobe kọntaktị dara. Ndị nchọpụta ahụ kwuru na nke a na-akọwa ihe mere a na-ejikarị eme mmegharị ahụ mgbe gị na ndị mmadụ na-emekọrịta ihe.
"Echere m na ụmụ anụmanụ ndị a na-eche na anyị bụ ndị nzuzu n'ihi na anyị apụghị ịghọta nke ọma ihe ha chọrọ n'aka anyị ozugbo, na ọ na-ewedị ha iwe mgbe ha na-eji mmegharị ahụ 'tatụ' ihe niile, ka Dr. Rasson na-ekwu.
Mana ihe ọ bụla kpatara ya, o doro anya na ndị orangutan a nwere ikike nghọta nke ruo mgbe ahụ ka a na-ewere dị ka ikike mmadụ.
Dr. Rasson na-ekwu, sị: “Ntụgharị uche na-adabere n'iṅomi, nṅomi n'onwe ya na-egosikwa ikike ịmụta ihe, ịmụta ihe site n'ileru anya, ọ bụghịkwa site n'ikwughachi omume n'ụzọ dị mfe. Ọzọkwa, ọ na-egosi na orangutan nwere ọgụgụ isi ọ bụghị naanị iṅomi, kama iji nṅomi a maka ebumnuche buru ibu. "
N'ezie, anyị na ụmụ anụmanụ na-akpakọrịta ma na-eche banyere ọkwa ọgụgụ isi ha ebe ọ bụ na anụ ụlọ mbụ pụtara. Magazin Time bipụtara n'oge na-adịbeghị anya akụkọ nke na-enyocha ajụjụ ọgụgụ isi anụmanụ n'ihi data ọhụrụ banyere ọganihu nke Kanzi na nnukwu apes ndị ọzọ. Karịsịa, ndị dere akụkọ ahụ na-arụtụ aka na na Great Ape Trust enwe na-etolite site na ọmụmụ nke mere na nkwurịta okwu na asụsụ bụ akụkụ dị mkpa nke ndụ ha.
Dị nnọọ ka ndị nne na nna na-akpọrọ ụmụntakịrị ha mkpagharị na-akparịta ụka banyere ihe niile na-eme gburugburu ha, ọ bụ ezie na ụmụaka ka na-aghọtaghị ihe ọ bụla, ndị ọkà mmụta sayensị na-akparịta ụka na nwa chimpanzees.
Kanzi bụ chimpanzee mbụ mụtara asụsụ dị ka ụmụ mmadụ, naanị site na ịnọ na mpaghara asụsụ. O doro anya na usoro mmụta a na-enyere ndị chimpanzee aka ka ha na ụmụ mmadụ na-ekwurịta okwu nke ọma - ngwa ngwa, nwere usoro dị mgbagwoju anya karịa ka ọ dị na mbụ.
Ụfọdụ "okwu" nke chimps na-atụ egwu. Mgbe ọkà mmụta primatologist Sue Savage-Rumbauch jụrụ Kanzi "Ị dịla njikere igwu egwu?" mgbe ọ gbochiri ya ịchọta bọọlụ ọ na-amasị igwu egwu, chimpanzee na-atụ aka na akara ndị ahụ maka "ogologo oge" na "njikere" na nso nso-mmadụ nke ọchị.
Mgbe mbụ a na-enye Kanzi kale (akwụkwọ akụkọ) ka ọ detụ ya ọnụ, ọ chọpụtara na ọ na-ewe ogologo oge iji ta nri karịa letus, bụ nke ọ mabu, wee kpọọ kale na "akwụkwọ ọkọwa okwu" ya dị ka "letus dị nwayọọ."
Chimpanzee ọzọ, Nyoto, nwere mmasị na ịnata nsusu ọnụ na sweets, ọ chọtara ụzọ ọ ga-esi rịọ ya - ọ rụtụrụ aka na okwu ndị a "na-eche" na "nsusu ọnụ", "rie" na "ụtọ" na otú anyị si enweta ihe niile anyị chọrọ. .
Ọnụ, otu chimpanzees chepụtara ka ha ga-esi kọwaa idei mmiri ha hụrụ na Iowa - ha na-atụ aka na "nnukwu" na "mmiri". A bịa n'ịjụ nri ha kacha amasị, Pizza, chimpanzees na-atụ aka na akara maka achịcha, cheese na tomato.
Ruo ugbu a, a kwenyere na ọ bụ naanị mmadụ nwere ezi ikike nke echiche ezi uche, omenala, omume na asụsụ. Ma Kanzi na chimpanzees ndị ọzọ dị ka ya na-amanye anyị ịtụgharị uche.
Echiche ọzọ na-ezighị ezi a na-enwekarị bụ na ụmụ anụmanụ adịghị ata ahụhụ otú ụmụ mmadụ si eme ya. Ha abụghị ụzọ nke ịma ma ọ bụ iche echiche, ya mere ha anaghị enwe nchekasị. Ha enweghị echiche maka ọdịnihu na mmata maka ịnwụ anwụ nke ha.
A pụrụ ịchọta ebe e si nweta echiche a n’ime Bible, bụ́ ebe e dere na e ji n’aka na mmadụ ga-achị ihe nile e kere eke, Rene Descartes na narị afọ nke XNUMX kwukwara na “ha enweghị echiche.” Otu ụzọ ma ọ bụ ọzọ, n'ime afọ ndị na-adịbeghị anya, n'otu n'otu, akụkọ ifo banyere ikike (n'ụzọ ziri ezi, na-enweghị ike) nke anụmanụ ka e debunked.
Anyị chere na ọ bụ naanị mmadụ nwere ike iji ngwá ọrụ eme ihe, ma ugbu a, anyị maara na nnụnụ, enwe na anụ ndị ọzọ nwekwara ike ime ya. Otters, dịka ọmụmaatụ, nwere ike ịgbaji shells mollusk na nkume iji nweta anụ, mana nke a bụ ihe atụ kachasị ochie. Ma nkwojiaka, ezinụlọ nke nnụnụ na-agụnye uko, magpies, na jays, na-ama nnọọ nke ọma n'iji ngwá ọrụ dị iche iche eme ihe.
N'oge a na-eme nnwale ahụ, nkwojiaka ndị ahụ na-eji waya na-atụtụ nkata nri n'ala ọkpọkọ rọba. N'afọ gara aga, onye ọkà mmụta anụmanụ na Mahadum Cambridge chọpụtara na otu rook chepụtara ka ọ ga-esi bulie ọkwa mmiri n'ime ite ka o wee ruo ya ṅụọ - ọ tụbara okwute. Ọbụna ihe dị ịtụnanya bụ na nnụnụ ahụ yiri ka ọ maara iwu nke Archimedes - na mbụ, ọ chịkọtara nnukwu nkume iji mee ka mmiri na-eto ngwa ngwa.
Anyị na-ekwenyekarị na ọkwa ọgụgụ isi na-emetụta nha ụbụrụ kpọmkwem. Killer whale nwere nnọọ nnukwu ụbụrụ - ihe dị ka 12 pounds, na dolphins dị nnọọ nnọọ nnukwu - ihe dị ka 4 pound, nke tụnyere ụbụrụ mmadụ (ihe dị ka 3 pound). Anyị na-amata mgbe niile na egbu egbu whales na dolphins nwere ọgụgụ isi, ma ọ bụrụ na anyị na-atụnyere ruru nke ụbụrụ uka na ahu uka, mgbe ahụ n'ime mmadụ nke a ruru ka ukwuu na ndị a anụmanụ.
Ma nnyocha ka na-ewelite ajụjụ ọhụrụ banyere izi ezi nke echiche anyị. Ụbụrụ Etruscan shrew na-atụ naanị gram 0,1, mana n'ihe gbasara ịdị arọ anụ ahụ, ọ karịrị nke mmadụ. Ma kedu ka esi akọwa na crows kacha nwee nkà na ngwá ọrụ nnụnụ niile, n'agbanyeghị na ụbụrụ ha dị ntakịrị?
Nchọpụta sayensị na-abawanye na-egosi na anyị na-eleda ikike ọgụgụ isi nke anụmanụ anya nke ukwuu.
Anyị chere na ọ bụ naanị mmadụ nwere ike inwe mmetụta ọmịiko na mmesapụ aka, mana nyocha na nso nso a gosiri na enyí na-eru újú ndị nwụrụ anwụ na enwe na-eme ebere. Enyí na-edina n'akụkụ ozu onye ikwu ha nwụrụ anwụ ji okwu yiri oké mwute. Ha nwere ike ịnọ n'akụkụ ahụ ọtụtụ ụbọchị. ha na-egosipụtakwa mmasị dị ukwuu - ọbụna nkwanye ùgwù - mgbe ha na-ahụ ọkpụkpụ enyí, na-enyocha ha nke ọma, na-etinye uche pụrụ iche na okpokoro isi na ọkpụkpụ.
Mac Mauser, bụ́ prọfesọ nke nkà mmụta akparamàgwà na nkà mmụta ihe ndị dị ndụ na Harvard, na-ekwu na ọbụna òké pụrụ inwe mmetụta ọmịiko n’ebe ibe ha nọ: “Mgbe òké na-enwe ihe mgbu, ọ malitekwa ịma jijiji, òké ndị ọzọ na-eso ya na-akpagharị.”
N'ime ọmụmụ 2008, ọkà mmụta primatologist Frans de Waal nke Atlanta Research Center gosiri na enwe capuchin na-emesapụ aka.
Mgbe a gwara enwe ka ọ họrọ n'etiti mkpụrụ osisi apụl abụọ maka onwe ya, ma ọ bụ otu iberi apụl maka ya na onye ibe ya (mmadụ!), Ọ họọrọ nhọrọ nke abụọ. Ma o doro anya na nhọrọ dị otú ahụ maka enwe maara nke ọma. Ndị nchọpụta ahụ tụrụ aro na ikekwe enwe na-eme nke a n'ihi na ha na-enweta obi ụtọ dị mfe nke inye ihe. Nke a jikọtara ya na nnyocha e mere gosiri na ebe “ụgwọ ọrụ” dị n'ụbụrụ mmadụ na-arụ ọrụ mgbe onye ahụ na-enye ihe n'efu.
Ma ugbu a - mgbe anyị maara na enwe nwere ike iji okwu na-ekwurịta okwu - ọ dị ka ihe mgbochi ikpeazụ n'etiti ụmụ mmadụ na ụwa anụmanụ na-apụ n'anya.
Ndị ọkà mmụta sayensị na-ekwubi na ụmụ anụmanụ enweghị ike ime ihe ụfọdụ dị mfe, ọ bụghị n'ihi na ha enweghị ike, kama n'ihi na ha enweghị ohere ịzụlite nkà a. Ihe atụ dị mfe. Nkịta maara ihe ọ pụtara mgbe ị na-atụ aka n'ihe, dị ka nri nri ma ọ bụ ọdọ mmiri nke pụtara n'ala. Ha na-aghọta nke ọma ihe mmegharị ahụ a pụtara: mmadụ nwere ozi ha chọrọ ịkọrọ, ma ugbu a, ha na-adọta uche gị na ya ka ị marakwa ya.
Ka ọ dị ugbu a, "nnukwu enwe", n'agbanyeghị ọgụgụ isi ha dị elu na nkwụ mkpịsị aka ise, o yighị ka ha nwere ike iji mmegharị ahụ - na-atụ aka. Ụfọdụ ndị nchọpụta na-ekwu na nke a bụ na a naghị ahapụ nwa enwe ka ọ hapụ nne ya. Ha na-etinye oge ha na-arapara n'afọ nne ha ka ọ na-esi n'otu ebe gaa ebe ọzọ.
Ma Kanzi, bụ onye tolitere na ndọrọ n'agha, na-ebukarị ya n'aka ndị mmadụ, ya mere aka ya nwere onwe ya maka nkwurịta okwu. Sue Savage-Rumbauch kwuru, sị: "Mgbe Kanzi dị ọnwa itoolu, ọ na-eji mmegharị ahụ nke ọma na-arụtụ aka n'ihe dị iche iche."
N'otu aka ahụ, enwe ndị maara okwu maka ụfọdụ mmetụta na-adị mfe ịghọta ya (mmetụta). Were ya na mmadụ ga-akọwa ihe "afọ ojuju" bụ, ma ọ bụrụ na ọ nweghị okwu pụrụ iche maka echiche a.
Ọkà mmụta n’akparamàgwà mmadụ bụ́ David Premack nke Mahadum Pennsylvania chọpụtara na ọ bụrụ na a kụziere chimpanzees akara okwu ndị bụ́ “otu” na “dị iche,” na ha na-enwekwu ihe ịga nke ọma n’ule ndị ha na-arụtụ aka n’ihe ndị yiri ya ma ọ bụ dị iche iche.
Gịnị ka ihe a niile na-agwa anyị bụ́ ụmụ mmadụ? Nke bụ́ eziokwu bụ na nchọpụta banyere ọgụgụ isi na nghọta ụmụ anụmanụ ka na-amalite. Ma o doro anya na anyị anọwo na-amaghị nke ọma ruo ogologo oge banyere otú ọtụtụ ụdị nwere ọgụgụ isi. N'ikwu ya n'ụzọ doro anya, ihe atụ nke anụmanụ ndị tolitere na ndọrọ n'agha na mmekọrịta chiri anya na ụmụ mmadụ na-enyere anyị aka ịghọta ihe ụbụrụ ha nwere ike ime. Na ka anyị na-amụtakwu banyere echiche ha, a na-enwekwu olileanya na a ga-enwe mmekọrịta dị n'otu n'etiti ụmụ mmadụ na ụwa anụmanụ.
E sitere na dailymail.co.uk