Sayensị ọgbara ọhụrụ na-akwado na nri sitere na osisi bụ ihe okike zuru oke maka ahụ anyị. Enwere nnukwu ihe akaebe na nri onye anaghị eri anụ ma ọ bụ onye anaghị eri anụ, nke nwere vitamin na mineral ndị dị mkpa, nwere ọtụtụ uru ahụike.
“Nnyocha na-akwado abamuru nke iri nri na-adịghị anụ,” ka Harvard Medical School na-ekwu. "A na-amata nri ndị sitere n'osisi ugbu a ọ bụghị naanị na nri zuru oke, kama dịka ụzọ isi belata ihe ize ndụ nke ọtụtụ ọrịa na-adịghị ala ala."
Anyị ka aghọtachaghị njikọ dị n'etiti ụmụ mmadụ nke oge a na ndị nna nna anyị anya iji were ya dị ka eziokwu. Evolushọn dị adị, enwere ike ịhụ ya n'ebe niile na okike, ma njikọ mmadụ na ya site n'echiche sayensị ka bụ ihe omimi nye anyị.
Ọ bụghị ihe nzuzo na ụmụ mmadụ anaghị achọ anụ ka ha dịrị ndụ. N'ezie, nchọpụta na-egosi na nri onye anaghị eri anụ bụ n'ezie nhọrọ kachasị mma, kama iri anụ ma ọ bụ ịgbaso nri "paleo" na-ewu ewu. Ọ na-esiri ọtụtụ ndị ike ikwenye na nri na-abụghị anụ nwere ike inye ahụ ahụ nri niile dị mkpa.
A maara dị ka nri Caveman ma ọ bụ Nri Nkume Age Nkume, isi ihe dị mkpa nke nri Paleo dabeere n'echiche bụ na anyị kwesịrị ịgbaso nri nke ndị nna nna anyị, bụ ndị dịrị ndụ ihe dị ka nde afọ 2,5 gara aga n'oge oge Paleolithic, nke kwụsịrị banyere ya. Afọ 10 gara aga. . Otú ọ dị, ndị ọkà mmụta sayensị na ndị nchọpụta enwebeghị ike ikpebi kpọmkwem ihe ndị ikwu anyị dị anya riri, ma ndị na-akwado nri na-aga n'ihu na-atụ aka na ha, na-akwado iri anụ.
Ọtụtụ n'ime nri ndị primates na-eri na-adabere na osisi, ọ bụghị anụmanụ, na e nwere ọmụmụ ihe na-egosi na nke a bụ ogologo oge. O doro anya na nna nna anyị hà abụghị ndị ọgba aghara na-eri anụ, dịka a na-egosipụtakarị ha. Ma ọ bụrụgodị na ha riri anụ, nke a abụghị ihe na-egosi na anyị nwere njikọ na mkpụrụ ndụ ihe nketa iji mee otu ihe ahụ.
“Ọ na-esi ike ikwu banyere 'nri kasị mma' maka ụmụ mmadụ nke oge a n'ihi na ụdị anyị na-eri nri dị iche iche," ka UC Berkeley bụ́ ọkà n'akparamàgwà mmadụ bụ́ Katherine Milton na-ekwu. "Ọ bụrụ na mmadụ riri abụba anụmanụ na protein n'oge gara aga, nke a adịghị egosi na ụmụ mmadụ nke oge a nwere mgbanwe mkpụrụ ndụ ihe nketa na nri dị otú ahụ."
Otu nnyocha nyochara nri Neanderthals nwere njikọ chiri anya, bụ ndị kwụsịrị ihe karịrị afọ 20 gara aga. A na-echebu na nri ha na-abụkarị anụ, mana nke a gbanwere mgbe ọtụtụ ihe akaebe pụtara na nri ha gụnyekwara ọtụtụ osisi. Ndị ọkà mmụta sayensị ewepụtala ihe àmà na-egosi na e jikwa osisi ndị a agwọ ọrịa.
Edemede nke Rob Dunn dere maka Scientific American nke akpọrọ “Ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ ndị nna ochie niile bụ ndị anaghị eri anụ” na-akọwa nsogbu a site n'echiche mgbanwe mgbanwe:
"Gịnị ka ụmụ anụmanụ ndị ọzọ dị ndụ na-eri, ndị nwere eriri afọ dị ka nke anyị? Ihe oriri nke ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ enwe niile nwere mkpụrụ osisi, mkpụrụ, akwụkwọ, ụmụ ahụhụ, na mgbe ụfọdụ nnụnụ ma ọ bụ ngwere. Ọtụtụ primates nwere ikike iri mkpụrụ osisi, akwụkwọ, na anụ ụtọ. Mana anụ bụ ọgwụgwọ a na-adịghị ahụkebe, ma ọ bụrụ na ọ dị ma ọlị. N'ezie, chimpanzees na-egbu ma rie nwa enwe mgbe ụfọdụ, mana oke chimpanzees na-eri anụ dị obere. Na chimpanzees na-eri anụ mamma karịa enwe ọ bụla ọzọ. Taa, nri nke primates bụ nke sitere na osisi karịa anụmanụ. Osisi bụ ihe nna nna anyị mbụ riri. Ha na-agbaso nri paleo ruo ọtụtụ afọ, bụ́ mgbe ahụ́ anyị, akụkụ ahụ anyị, na karịsịa eriri afọ si malite.”
Onye ode akwụkwọ kwukwara na o yikarịrị ka emebereghị akụkụ ahụ anyị maka anụ esitere, kama ọ bụ nke sitere na mgbari anụ ahụ.
Ihe nchọpụta na-egosi
- Ihe dị ka nde afọ 4,4 gara aga, onye ikwu mmadụ na Etiopia, Ardipithecus , riri tumadi mkpụrụ osisi na osisi.
- Ihe karịrị nde afọ anọ gara aga, n'akụkụ Kenya nke ọdọ mmiri Turkana, nri Annam australopithecine nwere ma ọ dịkarịa ala 4% nke akwụkwọ na mkpụrụ osisi, dị ka chimpanzees ọgbara ọhụrụ.
- Afọ 3,4 gara aga na mpaghara ugwu ọwụwa anyanwụ nke Etiopia, Afar Australopithecus riri nnukwu ahịhịa, ahịhịa na ahịhịa na-amị mkpụrụ. Ọ ka bụ ihe omimi ihe mere o ji malite iri ahịhịa, n'ihi na Annam australopithecine emeghị, ọ bụ ezie na o bi na savannah.
Ihe karịrị nde afọ atọ gara aga, onye ikwu mmadụ nke Kenyanthropus nakweere nri dị iche iche nke gụnyere osisi na osisi.
- Ihe dị ka nde afọ 2 gara aga na ndịda Africa, African Australopithecus na nnukwu Paranthropus riri ọhịa, ahịhịa, sedge, na ikekwe anụmanụ na-ata nri.
N'ihe na-erughị afọ abụọ gara aga, ụmụ mmadụ mbụ riri ahịhịa 2%, ebe Boyce's Paranthropus riri 35% ahịhịa. Mgbe ahụ, nwoke ahụ nwere nri agwakọta, gụnyere anụ na ụmụ ahụhụ. O yikarịrị ka ihu igwe kpọrọ nkụ mere ka Paranthropus dabere na mkpuru osisi.
- Ihe dị ka nde afọ 1,5 gara aga, na mpaghara Turkana, mmadụ mụbara òkè nke nri ahịhịa ruo 55%.
Ezé Homo sapiens chọpụtara gosiri na ihe dị ka 100 afọ gara aga ọ riri 000% nke osisi na osisi na 50% anụ. Nkezi a fọrọ nke nta ka ọ bụrụ otu nri nke ndị North America nke oge a.
Ọtụtụ n'ime nri nke ndị jere ije n'ụwa ogologo oge tupu anyị bụ onye anaghị eri anụ. Enwere ike ikwu n'ezie na anụ anaghị ebute ụzọ na nri ndị nna nna anyị. Yabụ kedu ihe kpatara nri onye caveman ji bụrụ ewu ewu? Gịnị mere ọtụtụ ndị ji kweta na nna nna anyị hà riri ọtụtụ anụ?
Taa, ndị bi n'Ebe Ugwu America na-eri anụ buru ibu kwa ụbọchị, na-ewere ya dị ka ụkpụrụ. Ma ọ bụrụgodị na nna nna anyị hà rie anụ, ha anaghị eme ya kwa ụbọchị. E nwere ihe àmà na-egosi na ọtụtụ oge ha mere n'erighị nri ọ bụla. Dị ka prọfesọ sayensị neuroscience nke Mahadum Johns Hopkins Mark Matson si kwuo, ahụ mmadụ etolitela iji dịrị ndụ ruo ogologo oge na-enweghị nri. Nke a mere na ibu ọnụ na-adịte aka bụ omume ahụike ụbọchị ndị a nwere ọtụtụ uru ahụike.
N'ụlọ ọrụ anụ nke oge a, a na-egbu ọtụtụ ijeri anụmanụ kwa afọ naanị maka nri. A na-akpọlite ha ka ha gbuo, gbanye ha ọgwụ dị iche iche ma metọọ ha. Anụ a na-ekwekọghị n'okike emepụtara site na iji ọgwụ pesticides na GMO bụ nsị na-emerụ ahụ mmadụ. Ụlọ ọrụ nri nke oge a jupụtara na ihe ndị na-emerụ ahụ, kemịkalụ na ihe ndị na-eme ka ị na-eche: ànyị nwere ike ịkpọ ya "nri"? Anyị nwere ogologo ụzọ iji wee bụrụ ezigbo ahụike mmadụ ọzọ.