Ewubela nnukwu ụlọ ọrụ gburugburu nri. Emebere ọtụtụ n'ime ngwaahịa ya iji nyere ndị mmadụ aka ifelata, wuo ahụ ike, ma ọ bụ nwee ahụike.
Mana ka ọnụ ọgụgụ ndị bi n'ụwa na-aga n'ihu, ndị ọkà mmụta sayensị na-agba ọsọ iji mepụta nri nwere ike inye ijeri mmadụ iri nri n'afọ 10.
Dị ka akụkọ ọhụrụ e bipụtara n'akwụkwọ akụkọ ahụike Britain bụ Lancet si kwuo, a na-agba ndị mmadụ ume ka ha rie nri nke sitere na osisi ma belata anụ, mmiri ara ehi na shuga dị ka o kwere mee. Ndị ọkà mmụta sayensị 30 si gburugburu ụwa dere akụkọ a bụ ndị na-amụ banyere ihe oriri na nri. Ruo afọ atọ, ha enyochala ma kwurịta isiokwu a n'ebumnobi nke ịmepụta ndụmọdụ ndị gọọmentị nwere ike ịnakwere iji dozie nsogbu nke ihe oriri maka ọnụ ọgụgụ na-arịwanye elu n'ụwa.
"Ọbụna ntakịrị mmụba nke anụ uhie ma ọ bụ oriri mmiri ara ehi ga-eme ka ihe mgbaru ọsọ a sie ike ma ọ bụ ọbụna bụrụ ihe na-agaghị ekwe omume imezu," nchịkọta akụkọ ahụ na-ekwu.
Ndị dere akụkọ ahụ ruru nkwubi okwu ha site n'ịtụle mmetụta dị iche iche nke mmepụta nri, gụnyere gas griin haus, mmiri na iji ihe ọkụkụ eme ihe, nitrogen ma ọ bụ phosphorus sitere na fatịlaịza, na ihe iyi egwu dị iche iche dị iche iche n'ihi mgbasawanye nke ugbo. Ndị dere akụkọ ahụ na-arụ ụka na ọ bụrụ na a na-achịkwa ihe ndị a niile, mgbe ahụ enwere ike ibelata ikuku gas na-akpata mgbanwe ihu igwe, na a ga-enwe ala zuru oke iji zụọ ọnụ ọgụgụ na-eto eto n'ụwa.
Dị ka akụkọ ahụ si kwuo, ekwesịrị ibelata oriri anụ na shuga n'ụwa niile site na 50%. Dị ka Jessica Fanso si kwuo, onye edemede nke akụkọ ahụ na prọfesọ nke amụma nri na ụkpụrụ omume na Mahadum Johns Hopkins, oriri anụ ga-adaba n'ụdị dị iche iche n'akụkụ dị iche iche nke ụwa na n'akụkụ dị iche iche nke ndị mmadụ. Dịka ọmụmaatụ, oriri anụ na US kwesịrị ibelata nke ọma ma jiri mkpụrụ osisi na akwụkwọ nri dochie ya. Mana na mba ndị ọzọ na-eche nsogbu nri ihu, anụ na-emebu naanị ihe dịka pasentị atọ nke nri ndị mmadụ.
Fanso kwuru, sị: “Anyị ga-anọ n'ọnọdụ enweghị olileanya ma ọ bụrụ na emeghị ihe ọ bụla.
Ndụmọdụ iji belata oriri anụ bụ, n'ezie, abụghịzi ọhụrụ. Mana dị ka Fanso si kwuo, akụkọ ọhụrụ ahụ na-enye usoro mgbanwe dị iche iche.
Ndị na-ede akwụkwọ na-akpọ akụkụ a nke ọrụ ha "Mgbanwe Nri Nri" ma kọwaa usoro dị iche iche na ya, site na ndị na-adịghị ike ruo ndị kachasị ike, na-ewepu nhọrọ ndị ahịa.
"Echere m na ọ na-esiri ndị mmadụ ike ịmalite mgbanwe na gburugburu ebe obibi ugbu a n'ihi na ihe mkpali dị ugbu a na usoro ndọrọ ndọrọ ọchịchị adịghị akwado ya," ka Fanso na-ekwu. Akụkọ ahụ kwuru na ọ bụrụ na gọọmentị agbanwee amụma ya gbasara ugbo ha ga-enye nkwado, nke a nwere ike ịbụ otu ụzọ iji megharịa usoro nri. Nke a ga-agbanwe nkezi ọnụ ahịa nri wee si otú ahụ gbaa ndị na-azụ ahịa ume.
"Mana ma ụwa niile ga-akwado atụmatụ a bụ ajụjụ ọzọ. O yighị ka gọọmentị dị ugbu a ga-achọ ime ihe na ụzọ a, "Fanso kwuru.
Esemokwu gbasara mgbapụta
Ọ bụghị ndị ọkachamara niile kwenyere na nri ndị sitere na osisi bụ isi ihe na-eme ka nchekwa nri. Frank Mitlener, bụ́ ọkà mmụta sayensị na Mahadum California, chepụtara na a na-ejikọtaghị anụ ahụ na ihe na-akpata mgbanwe ihu igwe.
"Ọ bụ eziokwu na anụ ụlọ na-enwe mmetụta, mana akụkọ ahụ na-ada ka a ga-asị na ọ bụ isi ihe na-akpata mmetụta ihu igwe. Mana isi ihe na-esi n'ọkụ carbohydrate eme ihe bụ iji mmanụ ọkụ, "Mitlener na-ekwu.
Dị ka US Environmental Protection Agency si kwuo, ọkụ ọkụ ọkụ maka ụlọ ọrụ, ọkụ eletrik na ụgbọ njem na-akpata ọtụtụ ikuku ikuku griin haus. Ọrụ ugbo na-akpata 9% nke ihe ọkụkụ, na mmepụta anụ ụlọ ihe dịka 4%.
Mitlener ekwetaghịkwa na usoro Kansụl si achọpụta ọnụọgụ gas na-ekpo ọkụ nke anụ ụlọ na-emepụta, ma na-arụ ụka na e kenyere nnukwu akụkụ nke methane na mgbako. E jiri ya tụnyere carbon, methane na-anọgide na ikuku ruo obere oge, mana ọ na-ekere òkè dị ukwuu n'ikpo ọkụ n'oké osimiri.
Ibelata ihe mkpofu nri
Ọ bụ ezie na a katọrọ aro nri ndị a tụrụ aro na akụkọ ahụ, mgbalị iji belata ihe mkpofu nri na-aghọwanye ebe niile. Na US naanị, ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ 30% nke nri niile na-efunahụ ya.
Edepụtara atụmatụ mbelata mkpofu n'ime akụkọ maka ma ndị na-azụ ahịa na ndị nrụpụta. Teknụzụ nchọpụta nchekwa na mmetọ dị mma nwere ike inyere ndị azụmaahịa aka ibelata mkpofu nri, mana agụmakwụkwọ ndị ahịa bụkwa atụmatụ dị irè.
Nye ọtụtụ ndị, ịgbanwe àgwà iri nri na ibelata mkpofu nri bụ atụmanya na-akụda mmụọ. Mana Katherine Kellogg, onye dere akwụkwọ 101 Ways to Eliminate Waste, kwuru na ọ na-efu ya naanị $250 kwa ọnwa.
“E nwere ọtụtụ ụzọ isi jiri nri anyị na-eme ihe n'abụghị ihe efu, echekwara m na ihe ka ọtụtụ ná ndị mmadụ amaghị banyere ha. Amaara m otú e si esi akụkụ ọ bụla nke akwụkwọ nri, aghọtakwara m na nke a bụ otu n'ime àgwà kasị dị irè m," ka Kellogg na-ekwu.
Otú ọ dị, Kellogg bi na California, dị nso na mpaghara nwere ahịa ndị ọrụ ugbo dị ọnụ ala. Maka obodo ndị ọzọ bi n'ebe a na-akpọ ọzara nri—mpaghara ebe ụlọ ahịa ihe nri ma ọ bụ ahịa na-adịghị—ịnweta mkpụrụ osisi na akwụkwọ nri ọhụrụ nwere ike isi ike.
“Mme omume niile anyị na-akwado dị ugbu a. Nke a abụghị nkà na ụzụ nke ọdịnihu. Ọ bụ naanị na ha erubeghị nnukwu ọkwa,” Fanso chịkọtara.