"Ahụghị m ihe ngọpụ maka ndị na-eri anụ. Ekwenyere m na iri anụ pụtara ibibi ụwa.” - Heather Small, onye na-abụ abụ nke ndị mmadụ.
N'ihi na a na-edobe ọtụtụ anụ ugbo na Europe na United States n'ọba, nnukwu nri na ihe mkpofu na-akwakọba, nke ọ dịghị onye maara ebe a ga-etinye. Enwere nri gabiga ókè nke a ga-akụ n'ubi yana ọtụtụ ihe na-egbu egbu nke a na-atụba n'ime osimiri. A na-akpọ nri a "slurry" (okwu na-atọ ụtọ nke a na-eji maka nsị mmiri mmiri) ma tụfuo "slurry" a n'ime ọdọ mmiri a na-akpọ (kwere ya ma ọ bụ ghara) "lagoons".
Naanị na Germany na Holland Ihe dị ka tọn atọ “slurry” na-adakwasị otu anụmanụ, nke, n'ozuzu, bụ 200 nde tọn! Ọ bụ naanị site na usoro mmeghachi omume kemịkalụ dị mgbagwoju anya ka acid na-esi na slurry wee ghọọ ọdịda acidic. N'akụkụ ụfọdụ nke Europe, slurry bụ naanị ihe kpatara mmiri ozuzo acid, na-akpata oke mmebi gburugburu ebe obibi - na-ebibi osisi, na-egbu ndụ niile na osimiri na ọdọ mmiri, na-emebi ala.
Ọtụtụ n'ime ọhịa ojii German na-anwụ ugbu a, na Sweden ụfọdụ osimiri fọrọ nke nta ka ọ bụrụ ndị na-adịghị ndụ, na Holland pasent 90 nke osisi niile anwụọla n'ihi mmiri ozuzo acid nke ọdọ mmiri ndị dị otú ahụ nwere nsị ezì kpatara. Ọ bụrụ na anyị elee anya n’ofe Europe, anyị na-ahụ na mmebi gburugburu ebe obibi nke anụ ugbo na-akpata kadị ukwuu.
Otu n'ime nsogbu kachasị njọ bụ ikpochapụ oke ọhịa iji mepụta ala ịta ahịhịa. A na-atụgharị ọhịa ọhịa ka ọ bụrụ ebe ịta nri maka anụ ụlọ, nke a na-eresịkwa anụ ya na Europe na United States iji mee hamburgers na ibe. Ọ na-eme ebe ọ bụla enwere oke ọhịa, mana ọ na-abụkarị na Central na South America. Anaghị m ekwu maka otu osisi ma ọ bụ atọ, kama ọ bụ n'osisi zuru oke nke Belgium na-egbutu kwa afọ.
Kemgbe 1950, e bibiwo ọkara nke oke ọhịa ndị dị n'ebe okpomọkụ n'ụwa. Nke a bụ amụma kachasị dị mkpụmkpụ nke a pụrụ ichetụ n'echiche, n'ihi na oyi akwa ala dị n'oké ọhịa dị oke mkpa ma dị ụkọ ma dị mkpa ka echekwa ya n'okpuru osisi. Dị ka ebe ịta nri, ọ nwere ike ije ozi ruo obere oge. Ọ bụrụ na ehi na-ata nri n'ubi dị otú ahụ afọ isii ruo asaa, mgbe ahụ ọbụna ahịhịa agaghị enwe ike itolite n'ala a, ọ ga-aghọkwa ájá.
Kedu uru nke oke ọhịa ndị a, ị nwere ike ịjụ? Ọkara nke anụmanụ na osisi niile dị n'ụwa na-ebi n'oké ọhịa. Ha echekwala nguzosi ike n'okike nke okike, na-amịpụta mmiri site na mmiri ozuzo na iji, dị ka fatịlaịza, akwụkwọ ma ọ bụ alaka ọ bụla dara ada. Osisi na-amịkọrọ carbon dioxide site na ikuku wee hapụ oxygen, ha na-arụ ọrụ dị ka ngụgụ nke ụwa. Ụdị anụ ọhịa dị egwu na-enye ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ pasent iri ise nke ọgwụ niile. Ọ bụ ihe nzuzu ịme otu n'ime akụrụngwa bara uru n'ụzọ dị otu a, mana ụfọdụ ndị, ndị nwe ala na-enweta nnukwu akụ na ụba na ya.
Osisi na anụ ndị ha na-ere na-erite uru dị ukwuu, mgbe ala ahụ ghọkwara nkụ, ha na-aga n’ihu, gbutuo osisi ma baa ọgaranya. A na-amanye ebo ndị bi n'ime ọhịa ndị a ịhapụ ala ha, na-egbukwa mgbe ụfọdụ. Ọtụtụ ndị na-ebi ndụ ha n'ime mkpọmkpọ ebe, n'enweghị ihe ha ji ebi ndụ. A na-eji usoro a na-akpọ igbutu na ọkụ na-emebi ọhịa. Nke a pụtara na A na-egbutu osisi ndị kasị mma, na-erekwa ndị ọzọ ọkụ, nke a n'aka nke ya na-emekwa ka okpomọkụ dị n'ụwa.
Mgbe anyanwụ na-ekpo ọkụ na mbara ala, ụfọdụ okpomọkụ anaghị eru n'elu ụwa, kama ọ na-edobe ya na ikuku. (Dị ka ihe atụ, anyị na-eyi uwe mwụda n’oge oyi iji mee ka ahụ́ anyị na-ekpo ọkụ.) E wezụga okpomọkụ a, mbara ala anyị ga-abụ ebe oyi na-adịghị ndụ. Ma oké okpomọkụ na-eduga ná ọdachi. Nke a bụ okpomoku zuru ụwa ọnụ, ọ na-emekwa n'ihi na ụfọdụ ikuku mmadụ mere na-abata n'ikuku ma na-amanyekwu okpomọkụ n'ime ya. Otu n'ime ikuku ndị a bụ carbon dioxide (CO2), otu n'ime ụzọ isi mepụta gas a bụ ịgba osisi ọkụ.
Mgbe a na-egbutu ma na-ere oké ọhịa ndị dị na South America ọkụ, ndị mmadụ na-eme nnukwu ọkụ nke na ọ na-esi ike iche n'echiche. Mgbe mbụ ndị na-enyocha mbara igwe batara n'ime mbara igwe wee lelee ụwa, na anya gba ọtọ ha nwere ike ịhụ naanị otu okike aka mmadụ - Great Wall of China. Ma ugbua na 1980s, ha nwere ike ịhụ ihe ọzọ mmadụ kere - nnukwu igwe ojii nke anwụrụ ọkụ na-esi n'oké ọhịa Amazon. Ka a na-egbutu ọhịa iji mepụta ala ịta ahịhịa, carbon dioxide niile osisi na ọhịa na-amịkọrọ kemgbe ọtụtụ narị puku afọ na-ebili ma na-atụnye ụtụ n'okpomọkụ zuru ụwa ọnụ.
Dị ka akụkọ gọọmentị gburugburu ụwa si kwuo, usoro a naanị (site na otu ụzọ n'ụzọ ise) na-enye aka na okpomọkụ zuru ụwa ọnụ na mbara ala. Mgbe a na-egbutu ọhịa ma na-ata ehi, nsogbu ahụ na-akawanye njọ, n'ihi usoro mgbari nri ha: ehi na-ahapụ gas ma na-agbawa nke ukwuu. Methane, gas ha na-ahapụ, ji okpukpu iri abụọ na ise dị irè na ọnyà okpomọkụ karịa carbon dioxide. Ọ bụrụ na ị chere na nke a abụghị nsogbu, ka anyị gbakọọ - Ijeri 1.3 ehi na mbara ala na nke ọ bụla na-emepụta ma ọ dịkarịa ala lita 60 nke methane kwa ụbọchị, maka ngụkọta nke 100 nde tọn methane kwa afọ. Ọbụna fatịlaịza ndị a gbasasịrị n’ala na-atụnye ụtụ n’okpomọkụ zuru ụwa ọnụ site n’ịmepụta nitrous oxide, bụ́ gas nke na-arụ ọrụ ihe dị ka okpukpu 270 karịa (karịa carbon dioxide) n’ọnyà okpomọkụ.
Ọ dịghị onye maara kpọmkwem ihe okpomọkụ ụwa nwere ike iduga. Ma ihe anyị maara n'ezie bụ na okpomọkụ nke ụwa na-eji nwayọọ nwayọọ na-arị elu ma si otú a na-agbaze pola ice ice. Na Antarctica n'ime afọ 50 gara aga, okpomọkụ ebiliwo site na 2.5 degrees na 800 square kilomita nke ice shelf agbazewo. N'ime nanị ụbọchị iri ise na 1995, ice dị kilomita 1300 kwụsịrị. Ka ice na-agbaze na oke osimiri nke ụwa na-ekpo ọkụ, ọ na-agbasawanye na mpaghara na ọkwa oke osimiri na-ebili. Enwere ọtụtụ amụma banyere oke oke osimiri ga-ebili, site na otu mita ruo ise, mana ọtụtụ ndị ọkà mmụta sayensị kwenyere na ịrị elu oke osimiri bụ ihe a na-apụghị izere ezere. Na nke a pụtara na Ọtụtụ agwaetiti dị ka Seychelles ma ọ bụ Maldives ga-apụ n'anya, idei mmiri ga-ejupụta na nnukwu mpaghara ndị dị ala na ọbụna obodo niile dị ka Bangkok.
Ọbụna ókèala Egypt na Bangladesh ga-apụ n'anya n'okpuru mmiri. Britain na Ireland agaghị agbanarị akara aka a, dịka nyocha sitere na Mahadum Ulster. Obodo 25 nọ n'ihe ize ndụ nke idei mmiri gụnyere Dublin, Aberdeen na ụsọ oké osimiri Issex, North Kent na nnukwu mpaghara Lincolnshire. Ọbụlagodi London anaghị ewere ebe dị mma kpamkpam. A ga-amanye ọtụtụ nde mmadụ ịhapụ ụlọ na ala ha - mana ebee ka ha ga-ebi? Enweelarị ụkọ ala.
Ikekwe ajụjụ kachasị njọ bụ ihe ga-eme na okporo osisi? Ebee ka nnukwu mpaghara ala jụrụ oyi dị na okporo osisi ndịda na ugwu, nke a na-akpọ Tundra. Ala ndị a bụ nnukwu nsogbu. Ala oyi kpọnwụrụ nwere ọtụtụ nde tọn methane, ma ọ bụrụ na tundra na-ekpo ọkụ, gas methane ga-ebili n'ikuku. Ka gas na-adị na mbara igwe, ọkụ ọkụ zuru ụwa ọnụ ga-esiwanye ike ma na-ekpo ọkụ na tundra, na ihe ndị ọzọ. A na-akpọ nke a "nzaghachi dị mma" ozugbo usoro dị otú ahụ malitere, a pụghị ịkwụsị ya ọzọ.
Ọ nweghị onye nwere ike ikwu ihe ga-esi na usoro a pụta, mana ha ga-emebirịrị. N'ụzọ dị mwute, nke a agaghị ewepụ anụ dị ka onye na-ebibi ụwa. Kwere ya ma ọ bụ na ị kwenyeghị, Ọzara Sahara bụbu akwụkwọ ndụ akwụkwọ ndụ ma na-ama ifuru ma ndị Rom na-akụ ọka n'ebe ahụ. Ugbu a ihe niile apụọla n'iyi, ọzara na-agbatịkwu, gbasaa ihe karịrị afọ 20 maka kilomita 320 n'ebe ụfọdụ. Isi ihe kpatara ọnọdụ a bụ ịta nri nke ewu, atụrụ, kamel na ehi.
Ka ọzara na-ejide ala ọhụrụ, ìgwè ehi na-akwagharị, na-ebibi ihe niile dị n'ụzọ ha. Nke a bụ okirikiri ọjọọ. Anụ ga-eri ihe ọkụkụ, ala ga-agwụcha, ihu igwe ga-agbanwe na mmiri ozuzo ga-apụ n'anya, nke pụtara na mgbe ụwa aghọọla ọzara, ọ ga-adị ruo mgbe ebighị ebi. Dị ka Òtù Mba Ndị Dị n’Otu si kwuo, taa, otu ụzọ n’ụzọ atọ nke elu ụwa na-achọ ịghọ ọzara n’ihi iji ala na-ata anụ.
Nke a dị oke ọnụ iji kwụọ maka nri anyị na-adịghịdị mkpa. N'ụzọ dị mwute, ndị na-emepụta anụ agaghị akwụ ụgwọ maka ihichapụ gburugburu ebe obibi site na mmetọ ha na-akpata: ọ dịghị onye na-ata ndị na-emepụta anụ ezi ụta maka mmebi nke mmiri ozuzo acid ma ọ bụ ndị na-emepụta anụ ehi na-akpata maka ajọ ala. Agbanyeghị, Center for Science and Ecology na New Delhi, India, enyochala ụdị ngwaahịa dị iche iche wee nye ha ezigbo ọnụ ahịa nke gụnyere ọnụ ahịa ndị a na-anaghị ekwupụta. Dabere na ngụkọ ndị a, otu hamburger kwesịrị ịkwụ £ 40.
Ọtụtụ ndị mmadụ amachaghị banyere nri ha na-eri na mmebi gburugburu ebe nri nri a na-akpata. Nke a bụ ụzọ ndị America si ebi ndụ: ndụ dị ka agbụ, njikọ nke ọ bụla nwere ihe dị iche iche - anụmanụ, osisi, osimiri, oké osimiri, ụmụ ahụhụ, na ihe ndị ọzọ. Ọ bụrụ na anyị agbajie otu n'ime njikọ ahụ, anyị na-ebelata agbụ ahụ dum. Nke ahụ bụ kpọmkwem ihe anyị na-eme ugbu a. Ịlaghachi n'afọ evolushọn anyị, na elekere dị n'aka na-agụta nkeji ikpeazụ ruo etiti abalị, ọtụtụ dabere na sekọnd ikpeazụ. Dị ka ọtụtụ ndị ọkà mmụta sayensị si kwuo, ọnụ ọgụgụ oge hà nhata ndụ nke ọgbọ anyị, ọ ga-abụkwa ihe na-egbu egbu n'ime ikpebi ma ụwa anyị ọ̀ ga-adị ndụ ka anyị bi na ya.
Ọ na-atụ egwu, ma anyị niile nwere ike ime ihe iji zọpụta ya.